Wednesday 30 March 2022

Digital Citizenship among the Mizo

 DIGITAL CITIZENSHIP

(“Keini zawng, digital khua leh tui kan ni si a”)

-VLC Vanlalhriatrenga

 

Rom khua leh tui nih a hlut hleuh hleuh hle lai khân Tirhkoh Paulan, “Keini zawng van khua leh tui kan ni si a, van atanga min chhandamtu Lal Isua Krista lo kal tur chu nghakhlel takin kan thlir a ni,” a lo ti kauh tawh a (Philipi 3:20). Tûnlai khawvel hawi zâwng han zir chian erawh chuan vàn khua leh tui kan nihna aia nuam tih, thlâkhlelh leh nghahhlelh kan nei niin a lang a. Chung zînga lian leh langsar ber chu “Digital Citizen” nih hi a ni awm e. Chu chuan mihring nun hi nasa takin a nghawng a. Pian leh murna, khawsakna hmun leh ram leh hnam changkanna dinhmun inang rêng rêng lova awmte khawsak dan pholan atangin ‘hmeltha, mawi, nalh, hlu, zei, fel, changkang, tûnlai, thiam’ kan teh ta a. Chu chuan ram hnufuala awmte tân phei chuan chhungkaw sum leh pai, khawsakna dinhmunin a tlin si loh, a rual awt tawka thil changkang hria, mahni nuna tuah rem ve dâwna changela sawi bel ang maia inmil thei si lo tam tak a hring a. Nun buaina a thlen niin a lang a. Chungte avang chuan tûn tumah hian Digital Citizenship chungchang, hnam hmasawn hmasate dungthula zir ho thuak thuak ngaia hriatna nghawr thovin he thu ziak hi a lo piang ta a ni.

 

Digital Citizenship: September 11, 2004-ah khan International Society for Technology in Education (ISTE) tihchhuah, Learning & Leading with Technology (v32 n1 p6-9) tihah chuan Digital Citizenship: Addressing Appropriate Technology Behavior tih thupui hmangin Mike S. Ribble; Gerald D. Bailey leh Tweed W. Ross te chuan an ziak a. Hei hi pangngai taka Digital Citizenship chungchang leh tawngkam hmanna hmasa ber a ni awm e. Digital technology hman dan dik inzirtirna leh inhmelhriattirna a ni ber a. Digital Society-a kan tel a nih chuan mi tha ni tak ni tura inkaihhruaina a ni. Hripui avangin tûnah chuan digital classroom a lar ta zêl bawk. Common Sense Media (USA based non-profit organization) phei chuan inzirtir ngei tur nia ngaiin nasa takin hma an la tawh a. Kan ram pawhin kan mamawh a nih bakah sawrkar School Education Department leh Sunday School zirlai (curriculum)-ah pawh zeh tul tak a nih ve tâk avangin a pawimawhna làwr thuak thuak kan tum ang.   

 

1. Media balance & Well-being: Naupang atanga puitling thlenga digital media nena kan inthlun zawm mar pât tawh lai hian kan taksa leh rilru hriselna tichhe thei khawpa inthlun zawmna (over-connected) laka inven thiam a tul hle mai. Tlawmngaia thlàn min laihsaktu, a thlawna thisen pek kan ngaih huna kan kianga awm mihring ngei kan mamawh laiin tuipui rala thian leh hnam dang hmelhriat leh followers inneih tam siak ringawt kan buaipui lutuk chuan harsatna kan tawhin kutzungpui lem leh tawngtai lai emoji dawng dul siin kan rilru nghawng rawih thei malna leh khawharna (loneliness) namên lo kan tuar thei tlat. Chuvang chuan Digital khua leh tui kan nih meknaah hian kan nun atana pawi thei khawpa intulut (harmful use) nge kan nih a hrisel leh a chhawr tangkai (healthy use) zawngin tih hi mahni leh kan kaihhruaina hnuaia awmte kan chîk hle a tul. Naupang, tleirawl leh thalaiten Social anxiety nei khawpin an atchilh a nih chuan puitling zâwkte thiam loh a nihna kawng tam tak a awm ang. Awmze tha nei zâwnga digital media hi hman thiam chuan kawng tam taka chhawrnahawm a ni thei. Digital device tel lova ni lèn hun (digital free moment) siam theih fo phei chu duhthusam a ni a. Rilru leh taksa hrisel nan a pawimawh.

 

2. Privacy & Security: “Kan chhungkuain Thenzawl Golf Course-ah kan kal a, kan hlim hle” tih facebook, instagram, twitter etc-a post kuau mai te hian kan ngaihtuah chiang lo deuh em? In nghaktu tu mah an awm lo tih hriain min hre chiangtu tu emaw tân In rawkna remchang tak kan hrilh a ni thei. Khawiah nge kan awm mek (current location), eng nge kan tih mek, hming mawi kan tih ber, hmun tlawh châk ber tih vel post darh zung zung leh fiamthu ni awm taka zawhna chhàn tura an siam lo chhàn zung zung te, fate hming pum, pian ni, thla leh kum, nupa/chhungkaw hlim leh hlim loh status siama post darh zêl te hi pawi khawih duh tân information (password) pawimawh kan pe a ni thei a. Kawppui nei tawhte tân mi dang inrawlhna remchang kan siamsak theih bawk avangin privacy neih leh vawn thiam a tul hle. Naupang phei chu an puala account hawnsakin kumtling lo an ni tih lantir ngei ni sela, chu chuan an luh apiangin eng hunah nge an luh tih te nu leh pa account-ah information a thlen thin avangin eng emaw chen chu vilpui an awl a, chu bakah youtube-a video tam tak pawh naupang en atana him tawka thlitfim (sensor) sa a lo lang ang.

 

3. Digital Footprint & Identity: Digital Citizen-a kan luh chiah hian eng mi nge kan nih tih hi a lang thin. Eng sawina group-ah te nge kan awm duh? Eng tawngkam nge kan hman? Eng nge kan hawi zâwng? Heng thil tam tak hmang hian kan nihna (identity) kan pholan chu chu teh (judge) a ni thin lo thei lo va. Kan rilru a danglam hnuah keini chuan nawh reh leh mai duh pawh ni ila a chhiartu leh hmutute thinlungah a reh lo va. Thenkhat phei chuan kan thu post link, Uniform Resource Locator (URL) an lo chhinchhiah tawh chuan delete mah ila hmuh zui leh a ni fo dâwn a. Chuvang chuan eng hniak nge kan hnutchhiah tih hi chhut chian a pawimawh khawp mai.

 

4. Relationship & Communication: Online relationship avangin nun a derthawng thei a, inhmangaihna zùn suaiah tluin North Carolina atanga Tuipui D thleng hiala nupaa insiam te an awm bâkah online partner te bumna avanga nuaih têl senga inkhawh rala che chhe zui te an awm nawk. Tawngkam thlum leh zei tak taka comment dawn ziah atanga inbe nêla intuahrempui theih hauh loh tur laka tal âwk laklawh an awm sup. A tha zawnga hmangtute tân chhungkhat leh thian hlui, awmna inpersan tak takte inthui khawm lehna remchang tak a tling bawk. Inlaichinna hrisel lo siamna hmun atana hmangtute chu digital khua leh tui tha lo an ni mai awm e. Inlaichinna leh inbiak danah te ramri kham thiam hle loh chuan rilru fima ngaihtuah chiana duh loh tawp tur si, belpui taivawn chunga tuifinriata liluh ang maia pil thûk awl, chhuah leh harsa si-a inliluhna a thleng thei. Inlaichinna (relationship) leh inbiak dân hrisel hi mahni leh kan kaihhruai naupang zawkte chin than atan zir a pawimawh.

 

5. Cyberbullying, Digital Drama & Hate Speech: Tûnlai thalai leh tleirawlte, digital citizen-te chuan direct takin mi dang an chhaih nawmnah kher tawh lo, an hming lang hauh si lo, a kaihhnawih tute emaw tâna hriatthiam leh inngaihbel theih siin mi dang tina turin thu, milem leh video te an post a, chu chu ‘Digital Drama’ an ti thin. Digital Citizen tha ni turin mi dang chhaih nawmnah te, tawngkam dengkhawng leh thin khei tak taka comment te pumpelh a tha hle. Nun dik lohna do tur ni lêm lova nun nuam lova mi dang siamtu zîngah keimahni leh kan fate kan tel mial em inchhut chiang ang u.  

 

6. News & Media Literacy: Tûnlai digital age hian chanchin thar theh darhna lama chin thana kan neih thinte a su chhe nasa hle a. A ziaktu chiang mang lo leh news rintlak a nih leh nih loh chhui zui harsa fe fe a darh chuaih chuaih a. Kum 5 liam taa eng ram emawa Kristian tihduhdahna thleng tawh kha vawiina thleng thar emaw tia mittui tla pura lo kaihthawh thar leh ang chi pawh a awm thei fo. Accredited Journalism hlutna an hliah a. A ngaihnawm a, thlirtu, zuitu leh latu (viewers,  followers, subscribers) an ngahna tur a nih phawt chuan tawngkam uchuak leh zahmawh rawngkai pawh hmang hreh lo an pung. A chhe lam hlir lawr khawm chîng news reporter invuah chawp an pung a. Tanpui hmasatu nih châk aiin social media-a report hmasatu nih châk an pung. Chutiangin a chawm seilen thangtharte hi eng rilru pu zêl turin nge kan rin? Hetiang hi kan ram hlimthla a nih theih avangin kan pawm thei em? Tu mimal siam that tur mah a ni bik lo va, nang leh kei hian digital citizen tha nih kan zir leh kan inzirtir that a ngai a ni.

 

Digital Leadership: Hmaichhana kawm tlak leh rawn kai ber ber ni lêm lo, digital hmang thiamte chu mit khap kâr lekah digital leader an rawn ni a. An thlekna lamah mipui an thle dual zel a, anni chuan dollar-in pawisa an dawng heuh heuh mai thin. Thenkhat chu bawlzan nuam deuh anga inlantirin emaw, inhnial nuam leh mi hip deuh hlek chite rawn dahin, kan hriat loh kârin thu puarpawlêng leh hun hmangin an nupui fanaute kan lo chawmpui char char a ni te pawh ti ila a dik thei awm e. Ngaih sual tur a ni lo va, kan inchawm tawn a ni mai. Kan tâna hmuhnawm leh bengverh min chhawp a, kan sawi ve duh ngeina tur an chawktho va, kan um rawn luih luih rualin a hlawkna an lo têl (monetize) thiam thin. Politics, sakhua leh sumdawnna kawng hrang hrangah a hmang thiamtu azirin mi lãr an rawn lang nawlh nawlh zêl mai. Mahni aia hmangchang hre zâwkte hriatna leh thiamna chhawr tangkai chungin mahni aia dinhmun harsa zâwka awmte tâna malsawmna nihna remchang tam tak a inhawng zau zual zêl bawk.

 

TLANGKAWMNA

Kan ngaihtuah tel fo tur erawh chu, chin lêm nei lova kan thil buaipui mek bawihah hian awmin pathian lem (false god) hnuaiah kan kun mek tihna a ni. Hmangaihnaa siam (by love), hmangaihnaa awm tura siam (in love), hmangaih tura siam (for love) kan nihna hlamchhiah thakin Digital Society-ah hian kan tãl vêl em? Khua leh tui nih loh kan hlau ang hian khua leh tui tha nih loh hi hlau theuh ta ila chuan nun ho a nuam zual ngeiin a rinawm. Nun nghahchhan dik nei chungin he tual zau takah hian khawsak ho i zir ang u hmiang.